Περί συνωμοσιολογίας ο λόγος

Είναι δεδομένο ότι η κρίση που ζούμε δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά πολυεπίπεδη και κυρίως πολιτισμική. Και η κρίση του πολιτισμού είναι κυρίως κρίση σκέψης και γενικότερα λόγου (με την έννοια της λογικής). Μέσα σε αυτόν τον κυκεώνα παραλογισμού, προπαγάνδας, αντιφατικών πληροφοριών, «τηλε-ειδικών» και δεν συμμαζεύεται, έχουμε και το φαινόμενο της συνωμοσιολογίας.

Στο σημερινό άρθρο θα ήθελα να επικεντρωθούμε στο ορισμό και ποιοτικά χαρακτηριστικά της συνωμοσιολογίας. Αλλά ας ξεκινήσουμε με κάποιους ορισμούς:

συνωμοσία (η) {συνωμοσιών} 1. συνεννοήσεις και ενέργειες που χαρακτηρίζονται από μυστικότητα και στοχεύουν στην τέλεση παράνομων πράξεων, κυρ. σχετικών με την ανατροπή καθεστώτος: συνωμοσία εναντίον τού κράτους / βασιλιά || ανατρεπτική / εγκληματική / ιστορική / πολιτική / αντεθνική / σκοτεινή / στρατιωτική / διεθνής συνωμοσία || εξυφαίνω / αποκαλύπτω / συμμετέχω σε συνωμοσία. ΣΥΝ. πλεκτάνη, μηχανορραφία 2. κάθε είδους ενέργεια που στρέφεται εναντίον ενός, λίγων ή πολλών ατόμων και συντελείται σε συνθήκες μυστικότητας: Είμαι αθώος! Έπεσα θύμα συνωμοσίας! ΣΥΝ. πλεκτάνη, μηχανορραφία.

συνωμοσιολογία (η) {συνωμοσιολογιών} λόγος περί συνωμοσίας: όλη αυτή η συνωμοσιολογία έχει μετατοπίσει το κέντρο βάρους τής συζήτησης από τις ευθύνες τής κυβέρνησης στον ρόλο άγνωστων και αόρατων ξένων κέντρων συνωμοσίας.

Η ύπαρξή των συνωμοσιών έχει αναγνωριστεί αλλά και σχολιαστεί αιώνες τώρα, δηλ. η συνωμοσιολογία υφίσταται ως αντικείμενο μελέτης και αρκεί να παραθέσω ένα κομμάτι του Μακιαβέλι "Επειδή οι συνωμοσίες έχουν πολύ επικίνδυνες συνέπειες, τόσο για τους συνωμότες όσο και για τους ιδιώτες, δεν μπορώ παρά να ερευνήσω την φύση τους, αφού είναι προφανές, ότι πολλοί περισσότεροι ηγεμόνες έχασαν τις ζωές τους και τις χώρες τους με αυτόν τον τρόπο, παρά με ανοιχτό πόλεμο, δεδομένου ότι ελάχιστοι κινούν ανοιχτό πόλεμο κατά ηγεμόνα, ενώ ο καθένας μπορεί να συνωμοτεί εναντίον του. Δεν υπάρχει εξ' άλλου εγχείρημα στο οποίο να εμπλέκονται ιδιώτες, περισσότερο επικίνδυνο ή βίαιο απ' αυτό, αφού είναι τόσο δύσκολο όσο και ριψοκίνδυνο,σ΄όλα του τα στάδια. Απ΄ όπου, βεβαίως, προκύπτει γιαί ενώ τόσες συνωμοσίες επιχειρήθηκαν, ελάχιστες είχαν την επιθυμητή έκβαση..." [1].

Η σημερινή επικρατούσα άποψη υποστηρίζει ότι με τον όρο εννοούμε “κάθε επιχείρημα σύμφωνα με το οποίο, ένα γεγονός ή μια σειρά από γεγονότα, ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα συνωμοτικής, μυστικής, οργανωμένης και υπόγειας δράσης ατόμου ή ομάδας ανθρώπων (π.χ. πολιτικής παράταξης ή κυβερνήσεων ή συνασπισμών). Στην ευρύτερη πολιτική γλώσσα, αποκαλούμε «θεωρία συνωμοσίας» οποιοδήποτε (αυθαίρετο) συμπέρασμα προκύπτει μέσω μη έγκυρων πληροφοριών, δίχως να υπάρχουν αποδείξεις και τεκμήρια ή, έστω, ορθολογική ερμηνεία των καταστάσεων και των γεγονότων βάσει μιας προκαθορισμένης, σαφούς και, κατά συνέπεια ελέγξιμης, μεθοδολογίας.” [2]

Οι παραπάνω ορισμοί δίνουν το στίγμα της έννοιας, αλλά θα ήθελα να επιχειρήσω μια γενίκευση/ αφηρημενοποίηση του όρου. Το κύρια συστατικά της συνωμοσιολογίας είναι (α) ένα ή περισσότερα πραγματικά γεγονότα/παρατηρήσεις, (β) απουσία πληροφοριών/γνώσης και (γ) μια υπόθεση (ή περισσότερες). Για παράδειγμα, μια γνωστή συνωμοσιολογία είναι της λέσχης Μπίλντεμπεργκ. Το γεγονός: συνδιάσκεψη πολιτικών, ακαδημαϊκών, επιχειρηματιών και μεγιστάνων κάθε χρόνο. Η ελλειπής πληροφόρηση: Δεν επιτρέπεται η είσοδος σε δημοσιογράφους και η έκδοση πρακτικών είναι ανώνυμη. Η υπόθεση: μια μικρή κάστα ανθρώπων αποφασίζουν τις τύχες του κόσμου. Άρα, η συνδιάσκεψη αυτή έχει να κάνει με παγκόσμια διακυβέρνηση. Το παραπάνω λογικοφανές συμπέρασμα/εικασία “εξηγεί” την παραπάνω συνάθροιση και είναι δύσκολο να αντικρουστεί λόγω της έλλειψης λεπτομερούς πληροφόρησης, αλλά και ακριβώς για τον ίδιο λόγω να επιβεβαιωθεί [3].

Όμως υπάρχει και ένας άλλος τομέας που τα παραπάνω συστατικά είναι υπαρκτά και αυτός είναι η Επιστήμη. Για παράδειγμα στην Φυσική έχουμε μια συλλογή παρατηρήσεων/γεγονότων που αφορούν ένα φαινόμενο για το οποίο δεν γνωρίζουμε την εξήγησή του. Στην περίπτωση που τα δεδομένα δεν είναι ικανά να εξηγήσουν το φαινόμενο, τότε χρησιμοποιούμε μία λογική υπόθεση, η οποία θα μας βοηθήσει να συνθέσουμε τα γεγονότα και να εξάγουμε τα συμπεράσματα μας. Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν η Κβαντομηχανική, που ήρθε να εξηγήσει την συμπεριφορά του μικρόκοσμου. Έννοιες όπως η κυματική φύση των σωματιδίων της ύλης ή η αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg δεν μπορούσαν γίνουν αυτόματα αποδεκτές. Ακόμα και ο Αϊνστάιν μη κατανοώντας της βασικές αρχές την κβαντικής φυσικής είπε ότι «Αποκλείεται ο Θεός να έπαιζε ζάρια με τον κόσμο». Όμως και η δική του Γενική θεωρία της Σχετικότητας δεν είχε καλύτερη τύχη, μιας και οι έννοιες του χωροχρονικού συνεχούς, των τεσσάρων διαστάσεων αλλά και της διαστολής του χρόνου ήταν αρκετά δύσπεπτες για δεκαετίες. Και οι δύο παραπάνω θεωρίες, εξηγούσαν φυσικά φαινόμενα αποδεχόμενες δυσνόητες και δυσαπόδεικτες υποθέσεις (βέβαια πλέον δεν έχουμε αμφιβολίες για την ισχύ τους).

Υπό την παραπάνω σκοπιά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι και η Επιστήμη είναι ανάλογη της συνωμοσιολογίας, βασιζόμενοι στο τρίπτυχο «γεγονός/έλλειψη γνώσης/υπόθεση». Μια πιο ακραία συνωμοσιολογική έκφανση της Επιστήμης είναι τα Αξιώματα των Μαθηματικών, που γίνονται αποδεκτά χωρίς απόδειξη. Όμως παρά αυτή την υπαρκτή, αλλά επιφανειακή, αναλογία η Επιστήμη αποτελεί θέσφατο και η συνωμοσιολογία μια γραφικότητα (κατά την κοινή αντίληψη). Που οφείλεται αυτό; Το πρόβλημα έχει να κάνει με την μεθοδολογία και την τρόπο προσέγγισης, που πραγματεύεται η επιστημολογία.

Η επιστημολογία ­ ή φιλοσοφία της επιστήμης ­ αναπτύχθηκε από τη στιγμή που συνειδητοποιήθηκε ότι η ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης επιβάλλει αφενός τη φιλοσοφική εξέταση ορισμένων αφαιρέσεων που χρησιμοποιεί η σύγχρονη επιστήμη όλο και περισσότερο, αφετέρου τον καθορισμό αρχών οροθέτησης της επιστημονικής γνώσης σε σχέση με τη μη επιστημονική γνώση. Ο ανοιχτός και αναπτυσσόμενος χαρακτήρας της επιστημονικής γνώσης, όπως έδειξε ο Karl Popper [4] στο μεγάλο του έργο «Η λογική της επιστημονικής ανακάλυψης», βασίζεται στην εξής απλή αρχή: ότι οι επιστημονικές θεωρίες πρέπει να είναι διατυπωμένες με τέτοιον τρόπο ώστε η διάψευσή τους να είναι κατ' αρχήν δυνατή ­ και μόνο έτσι μπορούν να αντικατασταθούν από άλλες, νεότερες και ικανοποιητικότερες, ώσπου με τη σειρά τους και αυτές να αντικατασταθούν από άλλες.

Υπό το παραπάνω πρίσμα, η συνωμοσιολογία πολλές φορές δεν πληρεί της προϋποθέσεις της επιστημονικότητας. Εδώ κάποιος θα μπορούσε να αναρωτηθεί αν η σημερινή Επιστήμη ικανοποιεί τις επιστημολογικές επιταγές. Και επειδή η απάντηση είναι όχι πάντα, δεν θα ήθελα να ασχοληθώ εδώ με αυτό το μεγάλο ζήτημα. Επιστρέφοντας στην συνωμοσιολογία, μπορούμε να πούμε ότι παραμένει μια προσπάθεια να ικανοποιήσουμε την ελλειπή μας γνώση σε συγκεκριμένα ζητήματα που η επικρατούσα αφήγηση δεν μας ικανοποιεί. Και υπό αυτή την σκοπιά η δαιμονοποίηση της αναζήτησης αυτής, μέσω του κοινωνικού απομονωτισμού, είναι κατακριταία. Από την άλλη η κριτική είναι θεμιτό να γίνεται στον τρόπο και την μεθοδολογία που αναζητάται η αλήθεια. Το να φτάσεις στη απόλυτη αλήθεια είναι μια ασυμπτωτική προσπάθεια που επιδέχεται διαφορετικές προσεγγίσεις, με την ταυτόχρονη ενεργοποίηση της φαντασίας μας και της λογικής μας.  Και όπως θα έλεγε και ο ποιητής «δεν έχει σημασία ο προορισμός αλλά το ταξίδι»...

[1]. N. Machiavelli, On Conspiracies, ISBN-10: 0141192771

[2].http://eagainst.com/articles/%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%AF-%CF%83%CF%85%CE%BD%CF%89%CE%BC%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%80%CE%AC%CE%BB%CE%B9/

[3]. Ο στόχος του κειμένου είναι άσχετος με το να πάρω θέση στην συγκεκριμένη θεωρία.

[4]. http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Popper