Αυτοκτονίες, ΜΜΕ και κρίση: Η κότα έκανε το αυγό ή το αυγό την κότα;

Το πρόβλημα

Τελευταία γίνεται πολύς λόγος για τις αυτοκτονίες στον ελλαδικό χώρο. Υπάρχει η τάση που λέει οτι είναι μιμητισμός, η άλλη που τα ρίχνει στα ΜΜΕ και εκείνη που λέει ότι φταίει η σημερινή οικονομική κατάσταση.  Ήδη χύνεται πολύ μελάνη στο θέμα και ένα παράδειγμα το άρθρο της Αφροδίτης Αλ Σαλέχ [1]. Εδώ θα προσπαθήσω να το αναλύσω/κατανοήσω το ζήτημα μέσω των αριθμών, στο μέτρο του δυνατού.

Τα δεδομένα

Για να δούμε λίγο τα γεγονότα-νούμερα που είναι διαθέσιμα για τη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα. Το πρώτο που διαπίστωσα είναι οτι η ΕΛΣΤΑΤ δεν έχει καταγραφές μετά το 2009! Πάντως μέχρι το 2009 η  Ελλάδα  (και η Κύπρος) είχαν το μικρότερο ποσοστό το στην ΕΕ [2]. Άρα ως πρώτο συμπέρασμα θα μπορούσαμε να πούμε οτι σαν λαός δεν έχουμε (ή μάλλον δεν είχαμε) αυτοκτονικές τάσεις.

Τι συμβαίνει όμως σήμερα; Όπως είπα δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία. Υπάρχει μόνο μία (ή μαλλον εγώ βρήκα μόνο μια) έρευνα σε σοβαρό περιοδικό και αυτή από πανεπιστήμια του εξωτερικού (Cambridge, UC San Francisco, LSE),  που υποστηρίζει την αύξηση του ρυθμού των αυτοκτονιών, καθώς και την ουσιαστική αποδόμηση του συστήματος υγείας [3]. Σύμφωνα με την προαναφερθήσα έρευνα (η οποία επικαλείτε κυρίως εμπειρικά, πρακτικά Βουλής και δημοσιογραφικά στοιχεία) ο ρυθμός των αυτοκτονιών αυξήθηκε κατά 40%! 

Τις πταίει λοιπόν; 

Η κρίση

Η παραπάνω έρευνα συμπεραίνει οτι υπεύθυνη για την αύξηση των αυτοκτονίων είναι η οικονομική κρίση. Όμως η έλλειψη επισήμων στοιχείων δεν την τεκμηριώνει όπως θα θέλαμε. Βέβαια μπορεί στην Ελλάδα να μην λειτουργούν τα στατιστικά όπως πρέπει (Greek statistics forever), αλλά ας δούμε τι συμβαίνει σε άλλες χειμαζόμενες χώρες από την κρίση. Γενικότερα, ο συσχετισμός της Ευρωπαϊκής κρίσης και των αυτοκτονιών φαίνεται από διάφορες μελέτες [4] (στην ΕΕ μπορείς να βρείς στοιχεία μέχρι το 2011 [2]). Συγκεκριμένα στην Ιρλανδία, έχουμε επίσημα στατιστικά στοιχεία για τις αυτοκτονίες που αφορούν την περίοδο της κρίσης [5]. Συγκεκριμένα, οι αυτοκτονίες μετά την αρχή της κρίσης (2008) είναι αυξημένες κυρίως σε άνδρες 30-45 χρ.  είναι η βασική αιτία θανάτου (σε σχέση με το 2006 έχουμε συνολική αύξηση γύρω στο 25%) [6]! Επίσης στην Πορτογαλία τα πράματα δεν είναι πολύ καλύτερα, αφού έχουμε και εκεί διπλασιασμό των αυτοκτονιών σε σχέση με την αρχή του αιώνα [7]. Τέλος, μια ακόμα έρευνα, δημοσιευμένη στο Lancet [8], δείχνει τη συσχέτιση της ανεργίας με τις παρατηρούμενες αυτοκτονίες, μετά το 2008 (Fig. 1). Εν κατακλέιδι, σε πανευρωπαϊκό  επίπεδο τα στοιχεία που συσχετίζουν την κρίση και την αύξηση των αυτοκτονιών είναι πολλά και αρκετά πειστικά.

Και τα ΜΜΕ; Ο μιμητισμός;

Τώρα ας πάμε στη αντίπερα όχθη. Εκεί έχουμε την πλευρά που υποστηρίζει οτι τα ΜΜΕ και ο μιμητισμός, μέσω της ηρωοποίησης ή ωραιοποίησης του γεγονότος, προκαλούν ένα ντόμινο αυτοκτονιών. Η θεωρία αυτή δεν είναι αβάσιμη και είναι αποδεκτή ακόμα και από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) [9]. Από το 1967-2009 έχουμε γύρω στα 120 άρθρα που συνδέουν τις περιγραφές αυτοκτονιών στα ΜΜΕ με τις αυτοκτονίες στον πραγματικό κόσμο [10]. Η ορολογία που χρησιμοποιείτε είναι copycat effect.

Κάποιες έρευνες που χρησιμοποιεί ο ΠΟΥ, για να στηρίξει αυτή την θέση, είναι απλά “κακές”. Πχ υπάρχει μία  που έχει να κάνει με αυτοκτονιες του 1987 στο μετρό της Βιέννη [11]. Το άρθρο υποστηρίζει ότι η αύξηση των αυτοκτονιών έγινε λόγω την υπερέκθεσης των αυτοκτονιών στα ΜΜΕ. Παρόλαυτά το 1987 έχουμε την μαύρη Δευτέρα της Wall Street με το χρηματιστήριο να καταρρακώνεται και να έχουμε μεγάλες "χασούρες". Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί οτί αυτός είναι ο λόγος (δεν το υποστηρίζω, αλλά το αναφέρω ως παράδειγμα). Επίσης, η έρευνα βασίζεται σε μία και μοναδική περίπτωση, ενώ οι χρονικές παρατηρήσεις είναι πολύ λίγες για οποιαδήποτε σοβαρή στατιστική ανάλυση.

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι το μέγεθος αύξησης των αυτοκτονιών λόγω των ΜΜΕ ή μιμητισμού είναι μεγαλύτερο συνήθως μετά από θανάτους επωνύμων (14.3 φορές περισσότερο από άλλους λόγους σχετιζόμενους με τα ΜΜΕ) [12] . Για παράδειγμα, μετά τον θάνατο της Marilyn Monroe  ήταν στο 2.51% μετά από ανάλυση σε 34 αναφορών σε εφημερίδες [10]. Άρα οι υπόλοιπες περιπτώσεις έχουν πολύ μικρή επίπτωση στην αύξηση των αυτόχειρων.

Μια ακόμα σημαντική, ποιοτική παρατήρηση είναι η εξής: oι έρευνες που συσχετίζουν τις αυτοκτονίες με τα ΜΜΕ δείχνουν συνήθως μια απότομη αύξηση και γρήγορη μείωση μετά το συμβάν/δημοσίευση (high decay rate). Ενδιαφέρον θα είχε μια πιο ενδελέχη επισκόπηση τέτοιων χρονοσειρών, μέσω ανάλυσης autocorrelation fluctuations/memory effects (δεν βρήκα κάτι παρόμοιο).

Οδηγίες του ΠΟΥ

Ο ΠΟΥ έχει εκδόσει στις αρχές των 90ς μια λίστα οδηγιών για την παρουσίαση αυτοκτονιών μέσω ΜΜΕ, ώστε να αποφευχθεί το copycat effect [9]. Όμως οι κανόνες του ΠΟΥ δουλεύουν στην πράξη; Η Ελβετία τους εφάρμοσε αυστηρά από τις αρχές της δεκαετίας του '90. Συγκεκριμένα έγινε μια μελέτη [15] που επικεντρώθηκε στις χρονιές 1991 και 1994, όπου οι αυτοκτονίες της πρώτης σελίδα μειώθηκαν από το 20% στο 4%, οι "δακρύβρεχτοι" τίτλοι από 62% στο 25%, οι εικόνες από 43% στο 8% και το "εντυπωσιακό" κείμενο συρρικνώθηκε από 48% στο 14%.  Παρόλα τα μέτρα του ΠΟΥ είχαμε τριπλασιασμό των αυτοκτονιών, από 151 σε 468!

Άρα πρέπει να υπάρχει ένας υγιής σκεπτικισμός για τα αποτελέσματα των μέτρων αυτών.

Και αν τα βάλουμε και τα δύο κάτω;

Πριν συνοψίσω, θα ήταν ενδιαφέρων να δούμε μια σύγκριση των 2 παραγόντων (κρίση και ΜΜΕ) ταυτόχρονα. 'Ερευνα που να συγκρίνει τους 2 παράγοντες έχει να κάνει με την ασιατικη κρίση του 1996-1998 και αυξημένο δείκτη αυτοκτονιών εκείνης της περιόδου [13]. Το άρθρο (προς το τέλος του) συγκρίνει την επιρροή των ΜΜΕ με την υπάρχουσα κατάσταση και αποφαίνεται οτι η πρώτη δεν είναι στατιστικά σημαντική, δηλ. η κρίση ήταν κυρίως υπεύθυνη. Δυστυχώς, δεν βρήκα άλλες, παρόμοιες έρευνες που θα διαφωτίζαν περαιτέρω το θέμα μας.

Συμπεράσματα

Και τελικά ποιος φταίει; Προσωπική άποψη είναι οτι η κρίση φταίει κυρίως και κατά δεύτερο (μικρότερο) λόγο η συμπεριφορά των ΜΜΕ και τα φαινόμενα μιμητισμού.  Όμως ας τα πάρουμε τα πράματα με την σειρά.

Είδαμε οτι υπάρχουν αρκετά στοιχεία της ΕΕ που μπορούν να στοιχειοθετήσουν την επιρροή της κρίσης στην αύξηση των αυτοκτονιών. Παρά την έλλειψη επισήμων ελληνικών δεδομένων, έχουμε αρκετές ενδείξεις για να θεμελιώσουμε την υπόθεση μας [14]. Υπάρχουν κάποια ερωτήματα/παρατηρήσεις που η θεωρία των ΜΜΕ δεν είναι ικανή να τα δικαιολογήσει:

A. To μέγεθος της αύξησης. Στην ελληνική περίπτωση έχουμε αύξηση της τάξεως του 40%. Ένα γεγονός αυτοκτονίας και υπερπροβολής, όπως της Μέρλιν Μονρό, επέφερε αύξηση μόλις 2.51%. Άρα έχουμε μια τάξη μεγέθους διαφορά. Αλλά ένας λογικός αντίλογος έχει να κάνει με το cascade effect, δηλ. η συνεχόμενες ειδήσεις δολοφονιών θα επιφέρουν ένα αθροιστικό αποτέλεσμα παρόμοιας έντασης.

Β. «Μνήμη» της έξαρσης λόγω ΜΜΕ. Η άνοδος των αυτοκτονιών λόγο ενός μεμονομένου θανάτου έχει άνοδο την περίοδο της υπερπροβολής, αλλά καταρρακώνεται γρήγορα. Άρα τέτοια φαινόμενα έχουν μικρή «μνήμη» και η άθροισή τους ή η "θετική ανάδραση" δεν μπορεί να γίνει εφικτή.

Γ. Η σχετική αποτυχία του οδηγού του ΠΟΥ. Στην πράξη δεν έχει επιτευχθεί η αποτροπή των αυτοκτονιών ακόμα και σε εκείνες τις περιπτώσεις που έχουμε σοβαρή εφαρμογή των οδηγιών του ΠΟΥ-και δεν μιλάω για τριτοκοσμικές χώρες όπως η Ελλάδα. Η πολυπαραγοντικότητα του φαινομένου δε επιτρέπει σε απλές συνταγές. Επίσης, ίσως να είναι μια ένδειξη ότι τα ΜΜΕ να μην παίζουν και τόσο σημαντικό ρόλο στην αύξηση των αυτοκτονιών.

Δ. Εθισμός του κοινού. Ένα ακόμα φαινόμενο που θα μπορούσαμε να επικαλεστούμε είναι η δύναμη της συνήθειας. Η συχνή έκθεση σε τέτοια φαινόμενα μπορεί να προκαλέσει την «απονεύρωση» του δέκτη και το γεγονός να χάσει της σοκαριστική του ή την ηρωϊκή του πλευρά.

Ε. Η κότα και το αυγό. Τέλος, ας υποθέσουμε ότι μόνο τα ΜΜΕ επιρρεάζουν την τάση για αυτοκτονίες. Πότε όμως τα ΜΜΕ θα αρχίσουν να αναφέρονται σε τέτοια γεγονότα; (Α) όταν είναι ήδη μεγάλος ο αριθμός των αυτοκτονιών, ή (Β) όταν οι αυτοκτονίες είναι θεματικές. Άρα για να ασχοληθούν τα ΜΜΕ, πρώτα θα πρέπει να υπάρξουν κάποια σειρά αυτοκτονιών που να σχετίζονται με διαφορετικούς λόγους. Άρα στη συγκεκριμένη περίπτωση η επιρροή των ΜΜΕ (κότα) θα είναι απλά το αποτέλεσμα μιας σειράς αυτοκτονιών λόγω της κρίσης (αυγό).

Τώρα αν αναρωτηθεί κάποιος για ποιο λόγο έχουμε αυτή τη συνταταγμένη προσπάθεια αποδόμισης του συσχετισμου της κρίσης και των αυτοκτονιών, αυτό θα το αφήσω στον αναγώστη.

[1]. http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.8emata&id=16889

[2]. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Causes_of_death_statistics

[3]. Health effects of financial crisis: omens of a Greek tragedy. Alexander Kentikelenis, Marina Karanikolos ,Irene Papanicolas, Sanjay Basu, Martin McKee, David Stuckler. The Lancet - 22 October 2011 ( Vol. 378, Issue 9801, Pages 1457-1458 ) http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(11)61556-0/fulltext

[4]. http://www.nytimes.com/2012/04/15/world/europe/increasingly-in-europe-suicides-by-economic-crisis.html?pagewanted=all

[5]. http://www.irishexaminer.com/ireland/suicide-rise-is-linked-to-economy-says-study-195996.html

[6]. Vital statistics: Fourth quarter and yearly summary 2011. http://www.cso.ie/en/media/csoie/releasespublications/documents/vitalstats/2011/vstats_q42011.pdf

[7]. Suicides & Austerity in Fragile Economies: the ‘hidden’ crisis. http://newpoliticalcentre.com/2012/07/12/suicides-austerity-in-fragile-economies-the-hidden-crisis-by-vangelis-agrapidis/

[8]. Effects of the 2008 recession on health: a first look at European data. David Stuckler,Sanjay Basu,Marc Suhrcke,Adam Coutts,Martin McKee. The Lancet - 9 July 2011 ( Vol. 378, Issue 9786, Pages 124-125 ) 

http://www.lancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736%2811%2961079-9/fulltext

[9]. http://www.who.int/mental_health/media/en/426.pdf

[10]. Phillips, D 1974. The Influence of Suggestion on Suicide, Amer. Sociological Rev, 39, 340-354΄ Kessler, et al 1988. Clustering of teenage suicides after television news stories about suicide: a reconsideration. American J of Psychiatry, 145, 1379-1383

[11]. Preventing suicide by influencing mass-media reporting. The Viennese experience 1980–1996. Elmar Etzersdorfer and Gernot Sonneck Arch Suicide Res 4(1):67 - 74 (1998)

[12]. Stack, S.  2000, “Media impacts on suicide,” Social Science Quarterly, 81,4, 957-971.

[13]. Shu-Sen Chang, David Gunnell, Jonathan A.C. Sterne, Tsung-Hsueh Lu, Andrew T.A. Cheng. Was the economic crisis 1997–1998 responsible for rising suicide rates in East/Southeast Asia? A time–trend analysis for Japan, Hong Kong, South Korea, Taiwan, Singapore and Thailand. Social Science & Medicine, Volume 68, Issue 7, Pages 1322-1331. 

[14]. http://people.pwf.cam.ac.uk/ds450/details/P548%20EJPH%20There%20is%20an%20alternative.pdf

[15] Michel, Frey, Wyss & Valch 2000, “An Exercise in Improving Suicide News Reporting in the Media,” Crisis, 21:71-79

Disclaimer: Δεν είμαι ψυχολόγος και ούτε έχω την φιλοδοξία να γίνω. Αν λείπουν κάποιες αναφορές έχουν να κάνουν με την έλλειψη εποπτείας της συγκεκριμένης βιβλιογραφίας.